Stereotypowe postrzeganie kobiet jako bariera na drodze ich społecznego awansu i przyczyna dyskryminacji kobiet na rynku pracy
Ukształtowany na przestrzeni wieków społeczny podział pracy wyznaczył określone rodzaje działalności kobietom i mężczyznom. Kobietom przypisano zajęcia związane z prowadzeniem gospodarstwa domowego i wychowywaniem dzieci, mężczyznom aktywność poza domem. Taki podział ról spowodował powstanie stereotypów, czyli pewnych uproszczonych zbiorów przekonań dotyczących przedstawicieli obu płci, które determinują stawiane wobec nich oczekiwania, jednocześnie ograniczając wykorzystanie ich potencjału. Negatywne oddziaływanie stereotypów płciowych obserwowane jest min. w sferze aktywności zawodowej, czego konsekwencją są dysproporcje w zatrudnieniu kobiet i mężczyzn.
W Polsce zachodzą bardzo wyraźne dysproporcje między potrzebami i aspiracjami kobiet do aktywnego uczestnictwa w życiu zawodowym i publicznym a ich urzeczywistnianiem w praktyce. Choć polskie kobiety są bardzo dobrze wykształcone (kobiet z wykształceniem średnim i wyższym jest 58,3% a mężczyzn 39,8%), mają dużo mniejsze szanse na wykonywanie pracy samodzielnej i odpowiedzialnej (tylko 20% kobiet zajmuje stanowiska kierownicze). Kobiety zarabiają o 25-30% mniej aniżeli mężczyźni, wykonując pracę o takiej samej wartości. Niewielki procent kobiet piastuje wysokie stanowiska kierownicze w rządzie (tylko 4). W Sejmie jest ich 20%, w Senacie 23% a w samorządach lokalnych około 15%.
Tradycyjnemu postrzeganiu kobiety, sytuującemu ją głównie w roli opiekunki ogniska domowego przeciwstawia się ustawodawstwo Unii Europejskiej. Dla Rady Europy i Parlamentu Europejskiego problemy polityki równościowej należą do priorytetowych.
Prawo Unii Europejskiej wprowadziło pojęcie dyskryminacji, nie chcąc ażeby osoba danej płci znajdowała się bezpodstawnie w gorszej sytuacji faktycznej lub prawnej, niż osoba płci przeciwnej. Stąd też dyrektywy europejskie przeciwstawiają się tak pojmowanej dyskryminacji odnosząc ją zarówno do spraw zatrudnienia, zabezpieczenia społecznego i uczestnictwa w życiu publicznym.
Równe prawa kobiet i mężczyzn w sferze zatrudnienia
- równa płaca za pracę tej samej wartości (Dyrektywa nr 117 z 1975 r.). Gwarancja równej płacy wymaga odpowiednich zapisów w układach zbiorowych pracy, porozumieniach płacowych i indywidualnych umowach o pracę. Polska wprowadziła stosowne zmiany w Kodeksie pracy w roku 2000;
- równość w dostępie do zatrudnienia, szkolenia zawodowego, awansu zawodowego i warunków pracy (Dyrektywa nr 207 z 1976 r.). Chodzi tu o równe traktowanie w procesie przyjmowania do pracy i jej wykonywania w odniesieniu do wieku, stanu cywilnego i rodzinnego. Chodzi również o równy dostęp do zawodów i wszystkich szczebli hierarchii zawodowej. W myśl tej dyrektywy nie wolno formułować dyskryminujących ofert pracy. Polska wprowadziła stosowne zapisy w Kodeksie pracy (2000 r.) i w ustawie o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (2000 r.);
- równość w zakresie ubezpieczeń społecznych (Dyrektywa nr 7 z 1978 r.). Obejmuje ona systemy ubezpieczeń chorobowych, inwalidzkich, emerytalnych, wypadkowych i chorób zawodowych oraz od bezrobocia. Dyrektywa ta nie zawiera obowiązku zrównania wieku emerytalnego, jednakże stanowi, że wiek przy rozwiązywaniu stosunku pracy dla kobiet i mężczyzn jest jednakowy;
- równe traktowanie przy pracy na własny rachunek (Dyrektywa nr 613 z 1986 r.). Chodzi o równe traktowanie kobiet, które są pracodawcami, właścicielkami lub też pracują ze swoimi partnerami.
Równe prawa kobiet i mężczyzn w życiu publicznym
- równy udział w procesie podejmowania decyzji (Zalecenie Rady Europy z 1999 r.). Chodzi tu o wprowadzenie zasady równości w życiu politycznym i publicznym, uznając, że równość kobiet i mężczyzn w życiu politycznym jest warunkiem osiągnięcia pełnej demokracji. W Polsce problemy równości w życiu publicznym i politycznym zawarto w projekcie ustawy o równym statusie kobiet i mężczyzn (2003 r.);
- instytucjonalne zabezpieczenie równości poprzez utworzenie organu do spraw promocji, analizy i monitorowania równego traktowania (uzupełniona Dyrektywa nr 207 z 2002 r.) Chodzi tu o funkcjonowanie centralnej instytucji stojącej na straży praw równościowych kobiet i mężczyzn. W Polsce w projekcie ustawy o równym statusie kobiet i mężczyzn (2003 r.) wprowadzono Urząd ds. Równego Statusu Kobiet i Mężczyzn.
Dla zapewnienia faktycznej równości i uniknięcia praktyk dyskryminacyjnych ze względu na płeć ważne jest, ażeby:
1. pracodawcy, właściciele firm, kierownicy:
- stosowali obiektywne kryteria przy zatrudnianiu, ocenianiu, awansowaniu, sprzyjające promowaniu najlepszych pracowników bez względu na ich płeć i związane z nią stereotypowe oczekiwania
- opracowali i wykorzystywali kryteria umożliwiające obiektywny pomiar i wycenę pracy dla potrzeb kształtowania systemów wynagrodzeń zgodnych z zasadą “równa płaca za tę sama pracę”
- uelastyczniali formy organizacji pracy umożliwiając godzenie ról zawodowych i rodzinnych w przypadku osób wychowujących małe dzieci i rodziców samotnych oraz tworząc warunki sprzyjających powrotowi do pracy rodziców korzystających z urlopów wychowawczych
- projektowali szkolenia podnoszące kwalifikacje wszystkich zatrudnionych, uwzględniających przygotowanie kobiet do podejmowania przez nie prac nietradycyjnych, w tym poszerzenie możliwości zdobywania przez kobiety kwalifikacji kierowniczych, poprzez włączenie ich w proces szkolenia na równi z mężczyznami
- przywiązywali większą wagę do włączania kobiet w procesy decyzyjne oraz szkolenie osób zatrudnionych w komórkach personalnych w zakresie rozumienia i uwzględniania w praktyce założeń polityki równościowej
2. firmy doradcze, instytucje pośrednictwa pracy:
- zaprzestały działań sugerujących kierowanie się stereotypami płciowymi w kampaniach rekrutacyjnych, przy formułowaniu ogłoszeń (wskazywanie na płeć kandydata), przy konstruowaniu dokumentów rekrutacyjnych i ich analizie (wymagania dotyczące wieku, pochodzenia, stanu cywilnego, liczby dzieci) oraz eliminowały pytania dyskryminacyjne podczas rozmów kwalifikacyjnych (zasady te wprowadził już kodeks pracy i projekt ustawy o równym statusie kobiet i mężczyzn).
3. przedstawiciele życia publicznego, w tym ugrupowania polityczne:
- przestrzegali zasady równości płci przy tworzeniu instytucji władzy powoływanej lub mianowanej przez organ władzy publicznej (na szczeblu gminy, powiatu, województwa) oraz przy wyborach, tj. umieszczali na listach wyborczych kandydatów obu płci (projekt ustawy o równym statusie kobiet i mężczyzn przewiduje 30% udział kobiet do 2003 r. i 40% od roku 2004).
4. nauczyciele:
- wychowywali młodzież w duchu równości, partnerstwa w pracy i rodzinie oraz każdej innej sferze życia.